Η ζωή και ο θάνατος κάθε ανθρώπου

Θα ξεκινήσω αυτό το εντελώς φιλοσοφικό δημοσίευμα με ιστολογικό τρόπο, δηλαδή όπως οι περισσότεροι ιστολόγοι, θα διηγηθώ της εμπειρίες της ημέρας μου και από τις μύγες τους θα προσπαθήσω να βγάλω ξύγκι για να δέσει το φιλοσοφικό μου επιχείρημα καλύτερα. Ή μάλλον θα τις πάρω ως αφορμές για να επεκταθώ στις δικές μου απόψεις πάνω στο ζήτημα που θα θίξω εδώ, και που δεν είναι άλλο από τη ζωή και το θάνατο.

Σήμερα, λοιπόν, θυμήθηκα ότι τα μεγάλα αμερικάνικα πανεπιστήμια βιντεοσκοπούν ορισμένες από τις διαλέξεις τους και τις διαθέτουν χωρίς χρέωση στο διαδίκτυο. Άνοιξα το iTunes μου, πήγα στο iTubes U(niversities), και άρχισα να σερφάρω ανάμεσα στα προγράμματα σπουδών του Yale, του MIT και του UCLA. Βρήκα διάφορα πράγματα, κι αποφάσισα να ξεκινήσω να βλέπω ένα μάθημα του Yale με θέμα Death.

Ένας λόγος που το επέλεξα είναι ότι με σόκαρε ο τίτλος. ΘΑΝΑΤΟΣ. Αυτός είναι ο τίτλος του μαθήματος και με αυτόν θα το λένε οι φοιτητές στις συζητήσεις τους. "Τι έχεις να διαβάσεις για εξετάσεις;" "Έχω Θάνατο, Πανούκλα και προχωρημένη Χολέρα". Ο δεύτερος λόγος είναι ότι ο Θάνατος, ή μάλλον ο φόβος του θανάτου, είναι, όπως είχα διαβάσει και σε κάποιο βαθμό διαπιστώσει και μόνος μου, η αιτία μεγάλου μέρους της δυτικής κουλτούρας, επομένως, καλό είναι να δω τι έχει να πει ο προφέσορας του Yale για το θέμα.

Στο πρώτο, κι όλας, μάθημα ο προφέσορας αποφάσισε να διαχωρίσει τις όψεις για τη ζωή και το θάνατο σε δύο γενικές ομάδες: δυισμός και "φυσικισμός" (τα αποδίδω πρόχειρα). Αν αποδεχθούμε τον δυισμό, ο άνθρωπος έχει σώμα και ψυχή, δύο διαφορετικά πράγματα που συνυπάρχουν. Αν αποδεχθούμε τον "φυσικισμό", ο άνθρωπος είναι μόνο ύλη, κάτι σαν μηχανή.

Ανάλογα με το ποια θεωρία αποδέχεται κανείς, οι απαντήσεις σε μερικά σημαντικά ερωτήματα διαφοροποιούνται. Όταν πεθάνει ο άνθρωπος, πεθαίνει και η ψυχή του; Στο δυισμό, ίσως. Στο φυσικισμό, ναι. Αν όλοι μας αλλάζουμε, τόσο υλικά όσο και ψυχικά, μέσα στο χρόνο, είμαστε τα ίδια πρόσωπα που ήμασταν πριν από π.χ. 5 χρόνια; Τι κάνει έναν άνθρωπο να είναι άνθρωπος - πρόσωπο; Ο δυισμός αναζητά κάποια λειτουργικά οργανική σχέση σώματος και ψυχής που οριοθετεί ένα πρόσωπο, ή λέει ότι το πρόσωπο είναι η ψυχή. Ο "φυσικισμός"; Ο προφέσορας δεν έδωσε (ακόμα) μια ικανοποιητική περιγραφή γι αυτό το ερώτημα.

Εγώ δεν μπορώ να αποδεχθώ καμία από τις δύο προσεγγίσεις. Όχι, ο άνθρωπος δε μπορεί να διαχωριστεί σε υλικό σώμα και άυλη ψυχή. Και, όχι, ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ύλη. Πιστεύω ότι ο άνθρωπος είναι ένα σύστημα, σχεδιασμένο από τη φυσική επιλογή να είναι όπως είναι αυτή τη στιγμή. Κάθε ένας από εμάς αποτελεί ένα σύστημα που λειτουργεί. Τα υλικά μέρη του συστήματος μπορεί να ανανεώνονται, να μεταβάλλονται, να αντικαθίστανται, να χαλάνε ή να δημιουργούνται, και όντως αυτό συμβαίνει. Οι δυνατότητες του συστήματος, το τι μπορούμε να κάνουμε, ο τρόπος σκέψης, οι εμπειρίες μας, όλα αυτά μεταβάλλονται διαρκώς. Αλλά όλα αυτά είναι στις προδιαγραφές του συστήματος.

Είμαστε ένα σύστημα κατασκευασμένο να είναι διαρκώς σε λειτουργία και να μεταβάλλεται συνέχεια. Το πνευματικό τμήμα της ύπαρξής μας είναι κάτι αντίστοιχο του Software των Η/Υ, δηλαδή είναι μεν άυλο, αλλά στην πράξη "τρέχει" πάνω σε υλικές κατασκευές που η ίδια η φύση τους του δίνει ύπαρξη. Έτσι, αν πειράξεις τους νευρώνες μου, θα επηρεαστεί ο τρόπος που σκέφτομαι, παρ' ό,τι ο τρόπος που σκέφτομαι δεν είναι οι νευρώνες μου. Μπορούμε, όμως, να πούμε ότι ο τρόπος που σκέφτομαι είναι ο τρόπος που διατάσσονται και λειτουργούν οι νευρώνες μου.

Αν, λοιπόν, είμαστε συστήματα, τότε τι είναι ένα σύστημα; Ένα αμάξι, π.χ., είναι ένα σύστημα και, ναι, μπορεί να του αλλάξουμε μπουζί, τιμόνι ή κοντέρ, αλλά τα περισσότερα εξαρτήματά του θα είναι ίδια. Κι αν αλλάξω το σασί, τον κινητήρα, τους άξονες, το ηλεκτρονικό σύστημα και 5-6 άλλα πράγματα, δε θα λέω ότι έχω το ίδιο αμάξι, αφού τα περισσότερα πράγματα έχουν αλλάξει. Πως είναι δυνατό στον άνθρωπο να αλλάζουν τα περισσότερα κύτταρά του, και να θεωρώ ότι έχω ακόμα τον ίδιο άνθρωπο;

Ο άνθρωπος είναι ένα σύστημα που αποτελείται από τμήματα πιο προσωρινά από αυτόν, όπως ακριβώς ένας λαός είναι ένα σώμα ανθρώπων που αποτελείται από ανθρώπους πιο προσωρινούς από τον ίδιο το λαό. Το ίδιο ισχύει και με μία πόλη: υπάρχει για πολύ μεγαλύτερο διάστημα από τους ανθρώπους που ζουν σε αυτήν ή τα κτήρια και τους δρόμους που την αποτελούν. Βέβαια, η πόλη είναι τοπικά προσδιορισμένη, ενώ ένας λαός μπορεί να μετακινείται, να αλλάξει γλώσσα, θρησκεία και πολλά άλλα, αλλά να παραμείνει ο ίδιος λαός.

Αυτό που παρατηρούμε σε αυτά τα ζωντανά συστήματα που μοιάζουν με τον άνθρωπο είναι η συνέχεια. Το σύστημα-άνθρωπος, όπως και το σύστημα-λαός, όπως και το σύστημα-πόλη, δημιουργείται κάποια στιγμή, καταλαμβάνει ένα μέρος της ύλης ως δικό του, και μεταβάλλεται διαρκώς μέσα στο χρόνο. Αν πάρουμε δύο πολύ κοντινές (ή διαδοχικές, αν αυτό είναι δυνατό) στιγμές, θα δούμε πάρα πολλά κοινά ανάμεσα στις δύο καταστάσεις του συστήματος. Όσο, όμως, παίρνουμε ως δείγματα κάποιες χρονικά απομακρυσμένες καταστάσεις, διαπιστώνουμε ολοένα και μεγαλύτερες διαφορές στην ύλη που απαρτίζει το σύστημα, αλλά συχνά και στη λειτουργία του. Το γεγονός ότι δύο διαφορετικά ως προς το χρόνο δείγματα του  ίδιου συστήματος είναι ολοένα και πιο όμοια όσο πιο κοντινές είναι χρονικές στιγμές και ολοένα και πιο διαφορετικά όσο οι χρονικές στιγμές απομακρύνονται  ίσως μπορεί να μας δώσει τη διαισθητική εικόνα της διαρκούς αλλά συνεχούς μεταβολής του ίδιου συστήματος μέσα στο χρόνο. Στο τέλος, το σύστημα παύει να λειτουργεί.

Στα μη οργανικά συστήματα, όπως το αυτοκίνητο, αν βρούμε τρόπο να συντηρήσουμε τα κύρια υλικά του, ίσως μπορούμε κάποτε να το θέσουμε πάλι σε κίνηση. Στους ανθρώπους και τους λαούς αυτό δεν είναι δυνατό, τουλάχιστον με την τεχνολογία που έχουμε σήμερα. Αν ένας άνθρωπος ή ένας λαός παύει να λειτουργεί, δηλαδή πάψει να είναι ικανός να θρέφει και να ανανεώνει τα συστατικά που τον αποτελούν, τα συστατικά αυτά (κύτταρα, άνθρωποι) πεθαίνουν ή φεύγουν από τον οργανισμό/λαό. Αυτό είναι ο θάνατος.

Η ζωή, λοιπόν, ενός οργανισμού είναι μοναδικά ορισμένη από την περιοχή του χωροχρόνου που καταλαμβάνει ο οργανισμός αυτός. Υπάρχουν δύο χρονικά όρια που τα ονομάζουμε γέννηση και θάνατο, και άπειρα χωρικά, μέρος των οποίων είναι το δέρμα που έχουμε ανά πάσα στιγμή. Καθώς μεταβαλλόμαστε μέσα στο χρόνο, το δέρμα αυτό επίσης μεταβάλλεται, δημιουργώντας το συνεχές των χωρικών μας ορίων.

Η στιγμή του θανάτου είναι η στιγμή που μπορούμε να πούμε ότι το σύστημα κατέρευσε. Αυτό δε σημαίνει ότι τα επί μέρους τμήματά του παύουν, αναγκαστικά, να λειτουργούν. Ωστόσο, το σύστημα, ως συνολικό πρόγραμμα, καταρρέει και δεν εκπληρώνει πλέον τους στόχους του στη ζωή (που κατά τη γνώμη μου οι στόχοι αυτοί τίθενται από το ίδιο το σύστημα, κάτι ιδιαίτερα εντυπωσιακό).

Όταν κάνουμε μια μεταμόσχευση από έναν άνθρωπο σε ένα άλλο, το όργανο που μεταφέρουμε αλλάζει σύστημα. Εφόσον το νέο σύστημα συνεχίσει να λειτουργεί, ο άνθρωπος δεν έχει αλλάξει ως ταυτότητα. Έχει μεταβληθεί με μεγαλύτερο ρυθμό (ασυνέχεια), διότι συνήθως οι άνθρωποι δεν αλλάζουν τόσο εύκολα ολόκληρα όργανα, αλλά το συνολικό σύστημα έχει παραμείνει το ίδιο, στη λογική, πάντα, της συνεχούς μεταβολής που συμβαίνει σε όλους μας.

Κάθε ένας από εμάς, λοιπόν, ταυτοποιείται μοναδικά από τον πεπερασμένο χωροχρόνο που καταλαμβάνει ως σύστημα.  Όλα τα άλλα μεταβάλλονται. Ο πεπερασμένος χωροχρόνος που αναλαμβάνουμε από τη στιγμή και τον τόπο της γέννησής μας μέχρι κάποιο τόπο σε κάποια μελλοντική χρονική στιγμή όπου το σύστημά μας καταρρέει, είναι η ιστορία μας, αυτό που είμαστε, όλα όσα κάναμε. Αυτό είναι ο εαυτός μας και τίποτα άλλο δεν είναι ο εαυτός μας.

Αν, τώρα, κάνουμε άπειρη μία από τις διαστάσεις μας, τότε γινόμαστε θεότητες. Μια θεότητα μπορεί να πεθάνει, αρκεί, π.χ., να υπήρχε από πάντα, δηλαδή να απειρίζεται χρονικά προς το παρελθόν. Επίσης, μια θεότητα μπορεί να πεθαίνει και να ξαναγεννιέται αργότερα σε άλλο σώμα, αρκεί οι μετενσαρκώσεις της να είναι άπειρες ή σε μία από αυτές να ζήσει για πάντα. Επίσης, μια θεότητα μπορεί να είναι θνητή αλλά άπειρα ψηλή, ή να αποτελείται από άπειρα τμήματα διεσπαρμένα στο σύμπαν ή ακόμα και στο κεφάλι μιας καρφίτσας (αν και η σύγχρονη φυσική διαφωνεί για το ότι χωράνε άπειρα σωματίδια στο κεφάλι μιας καρφίτσας).

Η τελευταία μου παρατήρηση λέει ότι μέχρι να πεθάνει κάποιος, μπορεί να υποψιάζεται βάσιμα ότι ίσως να είναι αθάνατος. Όπως λέει και το αστείο "στόχος μου είναι να μην πεθάνω ποτέ, και μέχρι τώρα τα έχω καταφέρει μια χαρά". Η βεβαιότητα του θανάτου στηρίζεται, συνήθως, στο γεγονός ότι η συλλογική μας εμπειρία λέει ότι όλοι στο παρελθόν έχουν πεθάνει. Δηλαδή δεν γνωρίζουμε κανέναν που να είναι π.χ. 300 χρονών ή μεγαλύτερος. Η επιστήμη, όμως, λέει ότι αυτό δεν είναι ασφαλής τρόπος για να βγάλεις συμπέρασμα. Το γεγονός ότι κάτι συμβαίνει μερικές φορές συνεχόμενα δε σημαίνει ότι θα συμβαίνει για πάντα, όσες κι αν είναι αυτές οι φορές. Υπάρχουν, όμως, και τα μαθηματικά που λένε ότι η πιθανότητα επιβίωσης στο περιβάλλον που ζούμε τείνει στο 0.