Η ταυτότητα

Η αστυνομική ταυτότητα προϋποθέτει κάτι απίστευτο: πιστεύει ότι εγώ είμαι εγώ. Κατά βάθος πιστεύω κι εγώ το ίδιο πράγμα, αλλά αν το σκεφτεί κανείς καλύτερα, δεν είναι κάτι το προφανές, και μάλλον πρόκειται για ψευδαίσθηση. Κανένας από εσάς που διαβάζετε αυτό το κείμενο δε θα πρέπει να θεωρεί βέβαιο ότι είναι ένα συγκεκριμένο άτομο. Η έννοια της ταυτότητας είναι τόσο πολύπλοκη, που είναι ευκολότερο για τη λογική μας να θεωρήσουμε ότι δεν υπάρχουμε ως ξεχωριστές οντότητες, παρά το ότι ενδεχομένως διαθέτουμε διαβατήριο, δίπλωμα οδήγησης, εκπτωτικές κάρτες σε αλυσίδες σουπερμάρκετ ή αστυνομικές ταυτότητες.

Τι είναι στ' αλήθεια η αστυνομική μου ταυτότητα; ένα έγγραφο που λέει ότι εγώ είμαι εγώ. Αν είμαστε λίγο πιο σχολαστικοί, θα πούμε ότι είναι ένα επίσημο έγγραφο όπου κάποιος αξιωματούχος της αστυνομίας διαβεβαιώνει όποιον το διαβάζει ότι εγώ είμαι εγώ. Δηλαδή ότι το πρόσωπο που περιγράφεται με φωτογραφία, αναφορά συγκεκριμένων χαρακτηριστικών, δακτυλικό αποτύπωμα, ονόματα και καταγωγές είναι ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Επιπλέον, η ταυτότητα αποδίδει σε αυτό το πρόσωπο μία διακριτική συμβολοσειρά, π.χ. δύο γράμματα και 7 νούμερα και ο αξιωματούχος μα επιβεβαιώνει ότι, αν και κάπως αυθαίρετα επιλεγμένη, αυτή η συμβολοσειρά περιγράφει μοναδικά το ένα και μοναδικό πρόσωπο με αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά.

Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι εγώ αλλάζω το χρώμα μαλλιών και ματιών μου, και με μια πλαστική εγχείρηση το σχήμα του προσώπου μου. Η ταυτότητά μου περιγράφει ένα άτομο που, αν και έχει την ίδια καταγωγή και όνομα με εμένα, έχει, πλέον, διαφορετική εμφάνιση. Εξακολουθώ να είμαι το ίδιο πρόσωπο που περιγράφει η ταυτότητα; Όχι, αυτό δε με ενδιαφέρει και τόσο. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι αν εγώ εξακολουθώ να είμαι το ίδιο πρόσωπο.

Από μία άποψη, δεν είμαι το ίδιο πρόσωπο ποτέ. Κάθε στιγμή που περνάει αλλάζω, π.χ. γερνάω, και όχι μόνο εμφανισιακά, αλλά και με πολλούς άλλους τρόπους. Τα εσωτερικά μου όργανα μεταβάλλονται, το βάρος μου αλλάζει, το ύψος μου αλλάζει, τα μαλλιά μου λιγοστεύουν, τα γένια μου μια φυτρώνουν και μια ξυρίζονται, όπως και τα νύχια μου. Κι αυτά είναι μόνο τα οργανικά μέρη. Τι να πει κανείς για τις σκέψεις, τις ιδέες, τα όνειρα και τις προσδοκίες, που διαφοροποιούνται διαρκώς, αναβαπτίζονται μέσα από τις νέες εμπειρίες, ξεχνιούνται και επανέρχονται, και που με τη σειρά τους αποτελούν δομικά στοιχεία για άλλες ιδέες, στάσεις, επιλογές, απόψεις, φόβους, επιθυμίες που χτίζονται και γκρεμίζονται διαρκώς μέσα μας.

Μπορεί, βέβαια, κάποιος να ισχυριστεί ότι όσο είμαστε κατά βάση τα ίδια σώματα, δηλαδή πάνω κάτω τα ίδια κύτταρα, έστω και πιο γερασμένα, είμαστε και τα ίδια πρόσωπα και το ίδιο συμβαίνει και με τις ιδέες μας. Τα κύτταρά μας μεταβάλλονται διαρκώς κι αυτά, αλλά κατά βάση παραμένουν εξελίξεις των αρχικών κυττάρων. H προσωπικότητά μας αποτελεί μία δυναμική εξέλιξη της αρχικής μας προσωπικότητας. Έτσι δεν είναι; Χμ... μάλλον όχι.

Η ιδέα ότι τα κύτταρά μας είναι, πάνω κάτω, τα ίδια σε ολόκληρη τη ζωή μας δε νομίζω ότι ανταποκρίνεται και τόσο πολύ στην πραγματικότητα. Όταν γεννήθηκα, ζύγιζα λίγα κιλά και είχα πολύ πολύ λιγότερα κύτταρα απ' όσα έχω τώρα που είμαι σχεδόν 100 κιλά γομάρι. Που βρέθηκαν όλα αυτά τα κοίταρα; Ναι, προήλθαν από τα αρχικά μου μωρουδίστικα κύτταρα με διάσπαση, αλλά πρόκειται για ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ κύτταρα. Άλλωστε, πολλά από τα κύτταρα που αποτελούσαν εμένα στη διάρκεια της ζωής μου, έχουν ψοφήσει. Εδώ που τα λέμε, τα περισσότερα από τα κύτταρα που είχα πέρυσι, δεν αποτελούν πλέον μέρος του εαυτού μου. Τα κύτταρα του αίματος, π.χ. ανανεώνονται εντελώς κάθε 3-4 μήνες και κάθε όργανο του σώματος έχει τους δικούς του χρόνους ολικής ανανέωσης.  Επομένως, το σώμα μου, ως ύλη, είναι πολύ διαφορετικό από αυτό που είχα πέρισυ.

Μα αν το σώμα μου έχει αλλάξει όλα του τα υλικά από πέρυσι, πως μπορώ να ισχυριστώ ότι εγώ είμαι ο ίδιος;

Μία πιθανή απάντηση είναι ότι το σώμα μου κρατά την ίδια δομή, παρά το γεγονός ότι ανανεώνει τα υλικά του. Είναι σαν να έχεις ένα αμάξι, που του αλλάζεις κάθε εβδομάδα κι ένα ανταλλακτικό, πάντοτε με ένα ίδιο αλλά πιο καινούριο. Μετά από 1-2 χρόνια, έχεις ένα αμάξι, όμοιο με το προηγούμενο, αλλά με όλα του τα μέρη αλλαγμένα. Ίσως, λοιπόν, κι εμείς να είμαστε κάπως έτσι: όμοιοι με τους περσινούς εαυτούς μας, απλά με διαφορετικά υλικά.

Δυστυχώς, όμως, ούτε κι αυτό είναι αλήθεια, αφού δεν αλλάζουμε μόνο σύσταση, αλλά και δομή. Τα κύτταρά μας δεν είναι ολόιδια με αυτά που αντικαθιστούν. Χοντρικά μπορούμε να πούμε ότι όσο είμαστε στην ανάπτυξη, αλλάζουμε τη δομή μας έτσι ώστε να γινόμαστε πιο "προχωρημένα" μοντέλα, ενώ από ένα σημείο και μετά, γερνάμε, δηλαδή γινόμαστε χειρότεροι ως μηχανισμοί. Αυτό είναι απλοποίηση και σηκώνει συζήτηση, αλλά είναι βέβαιο ότι και η δομή και η λειτουργία του σώματός μας αλλάζει διαρκώς και ποτέ δεν είναι ίδια με πριν.

Μέχρι στιγμής, το μόνο πράγμα που παραμένει σταθερό είναι ο αριθμός ταυτότητας, που στην περίπτωσή μου την έχω χάσει 4-5 φορές, οπότε έχω πάρει αντίστοιχους "μοναδικούς" αριθμούς που με ταυτοποιούν ως μοναδικό πρόσωπο.

Ισχυρίζομαι, λοιπόν, ότι η αντίληψη του εαυτού μας ως μιας οντότητας αποτελεί μια εκπληκτική ψευδαίσθηση. Στην πραγματικότητα είμαστε σχηματισμοί περαστικών ή προσωρινών κυττάρων, κάτι σαν αμμόλοφοι, που κρατάμε τη μορφή μας παρόμοια, αλλά αλλάζουμε εντελώς σύσταση και υπόσταση μέσα στο χρόνο. Δεν υπάρχουμε ως αυτόνομες οντότητες, απλά είμαστε μέρος της χωροχρονικής συνέχειας ορισμένων οργανικών σχηματισμών αντίστοιχα εντυπωσιακών με την αφεντιά μας σήμερα.

Το μόνο που μας απομένει, είναι η αίσθηση κάθε ξεχωριστού ατόμου ότι είναι, όντως, ένα άτομο. Η αίσθηση αυτή, αν και ψευδαίσθηση, έχει τις συνέπειές της. Ως αυτόνομα άτομα κάνουμε πολιτισμό, αλληλεπιδρούμε μεταξύ μας, αναπτύσσουμε συμπεριφορές και συναισθήματα που κάθε άλλο παρά αδιάφορο αφήνουν το περιβάλλον γύρω μας.

Η ικανότητά μας να δημιουργούμε και να συντηρούμε αυτές τις ψευδαισθήσεις μέσα από μία εντυπωσιακή εναλλαγή υλικών μέσα στο χρόνο, μας καθιστά περισσότερο σκέψεις  / προσωπικότητες παρά υλικές οντότητες. Εν τέλει, είμαστε περισσότερο συναισθηματικο-πνευματικές οντότητες, παρά σωματικές.

Ας δεχτούμε ότι τα κύτταρά μας υπάρχουν και είναι αυτόνομοι οργανισμοί. Τότε εμείς είμαστε "αποικίες", πολύπλοκοι πολιτισμοί εξειδικευμένων κυττάρων, κάτι σαν κυτταρικές πολιτείες ή έθνη. Τα κύτταρα δημιουργούνται, ζουν, αναπαράγονται και πεθαίνουν, αλλά εμείς, το σύνολό τους, εξακολουθούμε να υπάρχουμε περισσότερο από κάθε ξεχωριστό κύτταρο, μεταφέροντας τη σκέψη ότι είμαστε ξεχωριστές οντότητες, ακριβώς όπως ένας λαός αποτελείται από ανθρώπους που λειτουργούν ώστε να συντηρούν την τέχνη, τον πολιτισμό και την ιστορία ενός έθνους. Έτσι, ένας άνθρωπος 70 ετών έχει αποτελέσει την ιστορία εκατοντάδων κυτταρικών γενεών

Και μία προ-τελευταία σκέψη: η ψευδαίσθηση της ατομικής μας ταυτότητας ίσως να αποτελεί εξελικτικό τερτίπι που μας δίνει τη δυνατότητα να θαυμάσουμε το σύμπαν, να αναγνωρίσουμε την ομορφιά του αναγνωρίζοντας τον τρόπο που λειτουργεί.

Και μία τελευταία: η ψευδαίσθηση της ταυτότητας δίνει νόημα στο θάνατο. Χωρίς αυτήν, ο θάνατος δεν υπάρχει, αφού εμείς δεν υπάρχουμε. Ακόμα κι αν ο οργανισμός μας πάψει να λειτουργεί ως σύνολο, μέρη του θα ενσωματωθούν σε άλλους οργανισμούς και θα συνεχίσουν να υπάρχουν με τον ίδιο τρόπο που υπήρξαμε κι εμείς, δηλαδή μέσω μιας διαρκούς ανανέωσης της ύλης και μιας ελαφρώς βραδύτερης ανανέωσης της δομής της. Αν, όμως, πιστεύουμε (έστω και λανθασμένα) ότι υπάρχουμε ως μία οντότητα, τότε είναι μοιραίο να δεχτούμε τη δυνατότητα της μη ύπαρξής μας.

Οι ψευδαισθήσεις της ατομικής ταυτότητας και του θανάτου αλληλεπιδρούν εκπληκτικά, δίνοντας νόημα η μία στην άλλη.