Ουτοπία: το στήριγμα της δημοκρατίας

Ουτοπία: σύνθετη ξένη λέξη που κατασκευάστηκε από τις ελληνικές ου και τόπος. Κυριολεκτικά σημαίνει τον τόπο ή την κατάσταση που δεν υπάρχει. Με τη θετική της έννοια χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την κατάσταση που δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμα. Στην αρνητική της διάσταση, περιγράφει το ανέφικτο και το ανεκπλήρωτο. Η δημοκρατία, στη γνήσια μορφή της, είναι μία ουτοπία και με τη θετική και με την αρνητική έννοια. 

Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι ποτέ δεν είχαμε πραγματική δημοκρατία σε κανένα μέρος του κόσμου. Κατ' αρχάς, σε μια γνήσια δημοκρατία θα περιμέναμε ότι ο λαός δε θα αποφασίζει, απλά, ποιοι θα έχουν την εξουσία για τα επόμενα 4 (ή όσα είναι) χρόνια, αλλά θα ασκούσε την εξουσία ο ίδιος. Ακόμα κι αν χρησιμοποιούνταν κάποιοι εκπρόσωποι για συγκεκριμένες δουλειές, θα έπρεπε να είναι άμεσα ανακλητοί και οι πράξεις τους να ελέγχονται από τον κυρίαρχο λαό στον οποίο ανήκουν. Επίσης, θα υπήρχαν μηχανισμοί που προστατεύουν το πολίτευμα από τους λίγους που έχουν τη δύναμη να επηρεάσουν τις αποφάσεις. Μια τέτοια δημοκρατία θα απαιτούσε τη διαρκή συμμετοχή όλων στα κοινά, κάτι που θα ήταν εφικτό εφόσον όλοι μετείχαν σε μια δημοκρατική παιδεία. Επίσης, οι αξίες του ανθρωπισμού και του σεβασμού στις ιδιαιτερότητες και τη διαφορετικότητα θα ήταν αναπόσπαστο τμήμα αυτής της παιδείας.

Ο ισχυρισμός ότι ποτέ και πουθενά στον κόσμο δεν υπήρξε γνήσια δημοκρατία φαίνεται να επιβεβαιώνεται από την ιστορία. Ακόμα και το πολίτευμα της αρχαίας Αθήνας είναι ένοχο για την εκτεταμένη χρήση σκλάβων, χωρίς τη φτηνή εργασία των οποίων ίσως να μην ήταν δυνατό να απολαμβάνουν τη δημοκρατία τους οι ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες. Οι σύγχρονες δημοκρατίες επιτρέπουν, θεωρητικά, σε όλους να συμμετέχουν στα κοινά (ίσα πολιτικά δικαιώματα, ελευθερία έκφρασης, δικαίωμα στη διαφωνία και τη διαμαρτυρία). Ωστόσο, υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά που χρωματίζουν τις σύγχρονες αστικές δημοκρατίες λίγο ή ελάχιστα δημοκρατικές, σε σχέση, τουλάχιστον, με την ιδέα της γνήσιας δημοκρατίας.

Δύσκολα θα διαφωνήσει κανείς ότι η γνήσια δημοκρατία δεν έχει υπάρξει ποτέ. Είναι μια ουτοπία. Τι ουτοπία, όμως; Είναι ουτοπία ανέφικτη ή μπορεί να πραγματοποιηθεί στο μέλλον; Η απάντηση είναι: δεν έχει σημασία. Η ουτοπία δεν υπάρχει για να πραγματοποιηθεί. Η ουτοπία υπάρχει για να μας τραβήξει προς το μέρος της.

Η σχέση της εφικτής δημοκρατίας με την ουτοπική της εικόνα είναι πολύ στενή. Η ουτοπία τροφοδοτεί το όραμα που πυροδοτεί τους αγώνες. Και οι λαϊκοί αγώνες ήταν ιστορικά η μοναδική εντελώς απαραίτητη συνθήκη για τον εκδημοκρατισμό ενός πολιτεύματος, από τη γαλλική επανάσταση μέχρι τις πρόσφατες συγκεντρώσεις στο σύνταγμα. Υπάρχουν, φυσικά, κι άλλοι   παράγοντες που βοηθούν, ιστορικές συγκυρίες, ταξικά συμφέροντα, τεχνολογικές επαναστάσεις, αλλά όλα αυτά δεν οδηγούν σε ριζικές αλλαγές, αν δεν υπάρξει λαϊκός αγώνας. Και ο λαϊκός αγώνας έχει ανάγκη από ένα όραμα.

Πολύ συχνά, λίγα χρόνια μετά από μια σημαντική δημοκρατική μεταρρύθμιση που προήλθε από αγώνες του λαού, ένα μεγάλο μέρος του αισθάνθηκε απογοήτευση για το αποτέλεσμα. Βλέπετε, ο αγώνας απαιτεί σύγκρουση, και το πλέον αναμενόμενο αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης είναι κάποιου είδους συμβιβασμός και από τις δύο πλευρές. Έτσι, οι περισσότεροι κοινωνικοί αγώνες κέρδισαν ένα μέρος των διεκδικήσεων, αλλά όχι όλα για τα οποία αγωνίστηκαν. Αλλά ακόμα και στις περιπτώσεις που η αντίπαλη πλευρά ηττήθηκε κατά κράτος, η υλοποίηση του οράματος των αγωνιστών αποδείχθηκε αδύνατη. Ίσως, μάλιστα, οι αγώνες που έληξαν με συμβιβασμούς να έδωσαν στην υπόθεση της δημοκρατίας περισσότερα απ' όσα εκείνοι που κέρδισαν την κυρίαρχη τάξη σε όλα τα σημεία.

Έχει σημασία να τονιστεί ξανά η παράμετρος του ανέφικτου. Οι αγώνες που έληξαν με συμβιβασμούς δε στόχευαν στους ίδιους τους συμβιβασμούς, αλλά σε κάτι πολύ περισσότερο. Οι ευνοϊκοί συμβιβασμοί ήταν το "ενδιάμεσο αποτέλεσμα". Αν στόχευαν εξ' αρχής στο "ενδιάμεσο αποτέλεσμα", δε θα το πετύχαιναν. Σε κάθε περίπτωση, χρειάστηκε να οραματιστούν κάτι, εκ του αποτελέσματος κρίνοντας, ανέφικτο, για να πετύχουν όσα πέτυχαν. Από αυτή την άποψη, η ουτοπία είναι η πρώτη σπίθα αλλά και η κινητήριος δύναμη κάθε κοινωνικού αγώνα.

Διαβάζοντας κανείς τα παραπάνω θα μπορούσε να συμπεράνει ότι η ουτοπία *πρέπει* να είναι ανέφικτη. Αυτό δεν ισχύει. Βλέπετε, η ουτοπία δεν προέρχεται από τη δημιουργική φαντασία κάποιων φωτισμένων φιλοσόφων, αλλά γεννιέται από την ανάγκη των ελεύθερων ανθρώπων να ανασάνουν. Όποτε η άρχουσα τάξη μας πάρει τον αέρα, έχουμε την ανάγκη να δημιουργήσουμε καινούριο, για να τον αναπνεύσουμε. Η ανάγκη που δημιουργεί την ουτοπία είναι τόσο βασική όσο η αναπνοή. Δηλαδή, δημιουργούμε ουτοπίες όταν αντιμετωπίζουμε προβλήματα επιβίωσης και καταπίεσης. Οι ουτοπίες αυτές μπορεί να είναι απόλυτα υλοποιήσιμες. Απλά, δε θα είναι τόσο εύκολο να τις πραγματοποιήσουμε, γιατί (α) θα συναντήσουμε αντίσταση από αυτούς που έχουν την εξουσία και (β) είναι πιθανό να μην έχουμε την κατάλληλη παιδεία, θέληση και επιμονή για την πραγματοποίησή τους.

Παραθέτω εδώ το απόσπασμα (από το 3:32 έως το 5:16) που αποτέλεσε την έμπνευση για το παρόν. Για όσους κάνανε κοπάνα από το φροντιστήριο των Αγγλικών (ή των Ιταλικών), ο Ζίζεκ λέει (στο περίπου) "υπάρχουν δύο λανθασμένες εκδοχές της ουτοπίας: η ουτοπία μίας ανέφικτης ιδανικής κοινωνίας όπου όλοι θα είναι ελεύθεροι, ίσοι, κλπ. και η καπιταλιστική ουτοπία της απληστίας και της άπλετης απόλαυσης. Η ουτοπία που έχουμε ανάγκη είναι αυτή που προκύπτει από τις επιτακτικές μας ανάγκες, ως δημιουργία χώρου δράσης για να διεκδικήσουμε μια καλύτερη ζωή και κοινωνία" (καλά, ίσως δεν έπρεπε να βάλω εισαγωγικά σε τόοοοσο ελεύθερη απόδοση, αλλά δικό μου είναι το κείμενο, ό,τι θέλω γράφω).

Η ιδέα της κατάργησης του μνημονίου, της επαναφοράς των δημοκρατικών μας ελευθεριών, της απονομής δικαιοσύνης (σκάνδαλα, μίζες, ολιγαρχία ντόπιων επιχειρηματιών, κ.α.) και, κυρίως, της εξασφάλισης ενός αποδεκτού ελάχιστου επιπέδου ζωής για όλους φαντάζουν ουτοπικές σε αρκετούς. Ίσως, όμως, να πρόκειται για το είδος της ουτοπίας που αναφέρει ο Ζίζεκ, αυτής που γεννιέται από τις επιτακτικές ανάγκες μας. Είναι ουτοπίες που πρέπει να διεκδικήσουμε. Αν δεν το κάνουμε μας περιμένουν πολύ χειρότερα από όσα έχουμε ζήσει μέχρι τώρα.

Τα πολιτικά κόμματα έχουν τη δυνατότητα να αφουγκράζονται τη φωνή μας, αφού επιζητούν την ψήφο μας. Η προβολή, εκ μέρους μας, των ουτοπιών (έστω και όχι όλων όσων έγραψα παραπάνω) είναι βέβαιο ότι τα επηρεάζει έτσι ώστε να προσαρμόσουν την πολιτική τους προς το δικό μας όφελος. Αν θέλουμε να βελτιώσουμε την κουτσή δημοκρατία μας, πρέπει να προβάλουμε αυτές τις ουτοπίες και να υποχρεώσουμε το πολιτικό σύστημα να τις αποδεχτεί ως πρώτους στόχους του.